شایعه و اثرات آن بر جامعه

اسلام همواره به انسان توصیه می کند تا درباره آن چه به آن یقین و علم ندارد، زبان نگشاید همچنان که می فرماید:

«لا تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولا». (1)

به چیزی که علم و اطمینان نداری، اعتماد مکن و آن را بر زبان میاور، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسوول خواهند برد. امام سجادعلیه السلام به یکی از حاضران در جلسه خود فرمود:

«لیس لک ان تکلم بما شئت ».

هر گونه که دلت بدان مایل است، نمی توانی لب بگشایی.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیز فرموده اند:

«رحم الله عبدا قال خیرا فغنم او صمت فسلم »خدا بیامرزد کسی را که کلام خداپسندی را بر زبان آورد و پاداش گیرد و یا آنکه سکوت حکیمانه کند و (از مبتلاشدن به کیفر سخنان ناستوده) سالم بماند.

امام سپس فرمود:

«و لیس لک ان تسمع ما شئت لان الله یقول: ان السمع والبصر…» (2) تو آزاد نیستی به هر سخنی که دلت بدان تمایل دارد، گوش فرا دهی، زیرا خدای عز و جل می فرماید: گوش وچشم و… مسؤولیت دارند. (3) هر یک از ابزار ادراکی، اعم از حس ظاهر - سمع و بصر و…- و حس باطن- عقل و اندیشه و…- حجت الهی اندو آدمی با در اختیار داشتن چنین ابزاری مسؤول است و باید در صراط صحیح گام بردارد. (4)

در سوره «یس » می خوانیم:

«الیوم نختم علی افواههم و تکلمنا ایدیهم و تشهد ارجلهم بما کانوا یکسبون ». (5)

امروز دهان های آن ها را می بندیم، در حالی که دست ها و پاهای آنان علیه آنان گواهی وشهادت می دهند.

گاهی حتی اخباری که به آن اعتماد و یقین داریم را نیز نباید برای دیگران بازگو کنیم، بلکه بایدعاقبت و نتیجه آن را نیز بسنجیم. چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«لا تقل مالا تعلم بل لا تقل کل ما تعلم ». (6)

نه تنها چیزی که علم نداری، بازگو مکن بلکه همه آنچه را که می دانی را نیز مگو. خواجه عبدالله انصاری می گوید:

جز، راست نباید گفت هر راست نشاید گفت

اسلام به صمت و کم گوئی، متین و استوار گوئی - حق گوئی - پرهیز از اضافه گوئی و هرزه گوئی توصیه و تاکید کرده است و به فرموده امام صادق علیه السلام:

«المؤمن ملجم ». (7)

انسان باایمان در سخن گفتن، محدود و زبان او بسته است.

شایعه چیست؟

شایعه خبر بی اساسی است (8) که گوینده آن را برای ترور شخصیت انسان برجسته و آبرومند و یاهر موضوع دلخواه - فردی یا اجتماعی - در جامعه نشر می دهد.

در فصل لغت نامه اصول روانشناسی آمده است:

هر گزارش تایید نشده یا شرح یک حادثه که آزادانه - بدون توجه به راستی و نادرستی آن -دهن به دهن می گردد را شایعه گویند. (9)

در معنای لغوی شایعه، انتشار خبر، نهفته است - چنانکه راغب در مفردات (10) بدان اشاره دارد-لکن خبری بی اساس و یا ناروایی که در میان مردم زبان به زبان گردد.

ویژگی های شایعه
الف) شایعه دارای پشتوانه است، یعنی فرد یا افرادی در نشر آن دست اندرکارند و بار تهمت هاو غیبت ها و… را بر دوش دارند;

ب) شایعه مرز ناشناس است و تیر آن به سوی هر کسی نشانه می رود;

ج) شایعه عمر کوتاهی دارد و پس از چندی از شدت آن کاسته می شود و شیرینی و لذت آن برای بانیان آن به تلخی بدل می شود زیرا همیشه آفتاب پشت ابر نمی ماند;

د) شایعه، افراد ساده و بیمار دل را می فریبد;

ه) آدم های مغرض، حسود، معیوب و کج فهم به بیماری شایعه سازی و شایعه پراکنی مبتلامی شوند.

کسی کرده بی آبروئی بسی چه غم دارد از آبروی کسی

شایعه در دیدگاه اسلام از گناهانی است که دارای کیفر دنیوی و اخروی است. (11)

شایعه سازی
1) شایعه سازی گاهی بار سیاسی ویژه ای دارد. چنانکه دولتهای توطئه گر و سلطه جو علیه دولت ها و مردم انقلابی دیگر جوامع دست به شایعه و جنگ روانی می زنند. 2) و گاهی هم باراخلاقی و اجتماعی دارد. چنانکه توسط بدخواهان، حسودان و کسانی که دارای احساس حقارت اند علیه برجستگان جامعه انجام می گیرد. 3) و گاهی نیز بار انتقام جویی دارد که به مضمون «الغیبة جهد العاجز» صورت می گیرد. (12)

قرآن کریم شایعه سازان را مستحق عذاب الیم دانسته و می فرماید:

«ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم فی الدنیا والآخرة والله یعلم و انتم لا تعلمون ». (13)

آنان که دوست دارند در جامعه اسلامی، کار منکری را اشاعه (شهرت) دهند، در دنیا و آخرت به عذاب دردناک دچار خواهند شد و خدا از عاقبت سخت آنان باخبر است و شما از آن خبرندارید.

ظاهر آیه این نکته را در بر دارد که عذاب الیم مربوط به اشاعه فحشا است گرچه تعمیم آن را نمی توان از نظردور داشت زیرا تنقیح مناط حکم می کند در اشاعه سایر منکرات نیز این چنین باشد زیرا واژه فاحشه اختصاص به فحشا ندارد بلکه به همه گونه ناروا و منکرات، اطلاق می شود. لذا این واژه در حدیث معروف نبوی در مقابل «خیر»قرار گرفته است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

«من سمع فاحشة فافشاها کان کمن اتاها و من سمع خیرا فافشاه کان کمن عمله ».

کسی که از عمل منکری باخبر شود و آن را افشا کند، چنان است که خود، آن را انجام داده است و کسی که از کار نیک و شایسته ای مطلع گردد و آن را افشاء نماید بسان کسی است که آن راانجام داده است. (14)

پس می توان گفت که عذاب الیم در آیه 19 سوره نور، اختصاص به اشاعه فحشا نداشته و درهمه موارد اشاعه منکرات کاربرد دارد.

شایعه چیست؟ و شایعه گر کیست؟

آیا با یکبار نقل کردن خبری نادرست، شایعه رخ می نماید؟ و صاحب آن را می توان شایعه گر ویا عامل شایعه نامید؟ طریحی در مجمع البحرین در ذیل ماده شیع (15) در تبیین آیه «ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشة فی الذین آمنوا» (16) می نویسد:

«ای یشیعونها عن قصد الاشاعة و محبة لها»مقصود از آیه، کسانی هستند که خبری را با تمایل قلبی به قصد شایع شدن بر زبان می آورند. اوهمچنین به نقل حدیثی از امام صادق علیه السلام می پردازد که فرمود:

من قال فی مؤمن ما رات عیناه و سمعت اذناه کان من الذین قال الله فیهم ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشة.

کسی که در باره انسان مؤمنی به قصد اشاعه فحشاء همراه با میل قلبی خود ذکر عمل ناروای واقع شده ای را بر زبان آورد، حتی عمل منکری که با چشم خود آن را دیده و با گوش خود آن را شنیده است افشا کند از مصادیق آیه است.

صفحات: 1· 2