جایگاه مد و مدگرایی در سبک زندگی

در تعالیم اسلام شکل و فرمی خاص، برای پوشش و آرایش معرفی نشده است، اما جهت مصونیت مسلمانان از پیآمدهای منفی افراط و تفریط در خودآرایی و مدگرایی، معیارهای اصلی و متغیر خاصی را برای مسلمانان، متناسب با نیازهای ثابت و متغیر ادوار مختلف تعیین کرده است.

مقدمه
اگرچه مدگرایی در نیازهای طبیعی انسان ریشه دارد و برخاسته از روحیه نوگرایی اوست؛ اما از ابعاد مختلف اعتقادی، اخلاقی، روانشناختی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی آسیب­ ها و پیامدهای منفی متعددی را ایجاد می­کند. از سوی دیگر مدگرایی غربی آثار مخربی در زندگی فردی و اجتماعی انسان بر جای می گذارد.
اما پرسش مهمی که باید بررسی شود آن است که، با وجود پدیده مدگرایی در عصر حاضر و تهدید هویت ملی و دینی مسلمانان، به ویژه جوانان، دستورالعمل اسلام برای کسانی که از یک سو می خواهند به روز باشند و از سوی دیگر سبک زندگی خود را مطابق با دستورات اسلام تنظیم کنند، چیست؟ دست یابی به پاسخ این پرسش امکان پذیر نیست مگر با بررسی و تحلیل قواعد و ویژگی های موجود در اسلام. ویژگیهای ممتازی که موجب شده این دین ضمن حفظ اصول و ارزش های خویش، پاسخگوی تمامی نیازهای جوامع مختلف بشری در هر زمان و مکانی باشد.
 اسلام و پاسخ­گویی به نیازهای ثابت و متغیر بشر
یکی از مهم ترین ویژگی های دین اسلام این است که برای احتیاجات ثابت بشر، قوانین ثابت و برای احتیاجات متغیر وی وضع متغیری در نظر گرفته است؛ چرا که پاره ای از احتیاجات بشر، چه در زمینه فردی و شخصی و چه در زمینه های عمومی و اجتماعی، وضع ثابتی دارد و در همه آنها یکسان است. به عنوان نمونه، آن پاسخی که بشر باید به غرایز خود بدهد و آن نظامی که باید به اجتماع خود بدهد، از نظر اصول و کلیات در همه زمانها یکسان است و اسلام برای این گونه احتیاجات، قوانین ثابتی دارد.
قسمت دیگری از احتیاجات بشر احتیاجات متغیر وی است که قوانین متغیر و ناثابتی را ایجاب می کند. اسلام درباره این احتیاجات متغیر، وضع متغیری در نظر گرفته و با مربوط کردن متغیرها با اصول ثابت، در هر وضع متغیری قانون فرعی خاصی را به وجود می آورد. به گونه ای که مراعات این معیارها در هر عصر و زمان برای پیروان اسلام موجب برخورداری مسلمانان از منافع و جنبه­ های مختلف زندگی گردیده و از گرفتار شدن در راه­ ها و روش­ های غلط و آداب و سنت های نادرستی که دامنگیر دیگران می شود، مصونیت می بخشد.
در تعالیم اسلام شکل و فرمی خاص برای پوشش و آرایش معرفی نشده و اصراری به تبعیت از یک مدل خاص به عمل نیامده، اما جهت مصونیت مسلمانان به از دست دادن هویت ملی و دینی­شان و نیز در امان ماندن از پی آمدهای منفی افراط و تفریط در خودآرایی و مدگرایی، معیارهای اصلی و متغیر خاصی را برای مسلمانان، متناسب با نیازهای ثابت و متغیر دوران مختلف تعیین کرده است. مجموعه این اصول و متغیرهای مبین دیدگاه اسلام درباره مد و مدگرایی، در هر جامعه وجود دارد.
برای روشن شدن هر چه بیشتر این مسئله، ابتدا متغیرهایی که بر اساس آن، پوشش و آرایش افراد در طول قرن های مختلف می­توانند تغییر یابد را معرفی می کنیم، سپس اصول ثابت اسلامی که باید این متغیرها بر اساس آن تنظیم گردد را تبیین می کنیم.[1]
 
متغیرهای اسلام درباره پوشش و آرایش چیست؟
از دیدگاه اسلام پنج متغیر مهم در شکل­ گیری و تغییر پوشش و آرایش افراد تأثیر گذار است که به تدریج به آن اشاره می­ کنیم.
 
۱. مقتضیات زمانی
در گذر زمان عوامل متعددی مثل بهبود شرایط اقتصادی فرهنگی جامعه، ورود طرح های نو یا ورود فن آوری های جدید در عرصه بافت پارچه های مختلف و… دست به دست هم داده و در نوع پوشش افراد تاثیر مستقیم گذاشته اند؛ به گونه ای که هر دوران، پوشش خاص خود را اقتضا می­ کند.
پیشوایان معصوم(ع) عالم علاوه بر گوشزد کردن این موضوع از طرق مختلف به پیروان خود، در عمل نیز پوشش و آراستگی خود را متناسب با مقتضیات زمان تنظیم می کردند. در این جا به چند نمونه اشاره می کنیم.

نمونه اول: از امیرالمؤمنین علی(ع) درباره کلام رسول خدا(ص) که فرموده بود: «پیری را با خضاب بپوشانید و خود را همانند یهود مگردانید» سؤال کردند.[2] ایشان در پاسخ فرمودند: همانا گفته آن حضرت در زمانی بود که اهل دین کم بودند، اما اکنون که میدان اسلام فراخ گردیده و دعوت آن به همه جا رسیده، هر کس اختیار خود دارد. (می تواند خضاب کند یا آن را رها کند.)[3]

نمونه دوم: فردی به نام سفیان ثوری در انتقاد به نوع پوشش امام صادق(ع) ، به ایشان عرضه داشت: شما روایت می کنید که علی(ع) لباس خشن می پوشید، و حال آنکه خودتان لباس قومی و مروی (دو پارچه قیمتی منسوب به قهستان و مرو) می پوشید؟! حضرت فرمودند: وای بر تو! على ما در زمان تنگ دستی مردم زندگی می کرد، ولی چون روزگار فراخی رسید، نیکان زمانه به آن شایسته ترند.[4]
در روایت دیگری، آن حضرت با تأکید بر نقش مقتضیات زمانه بر نوع پوشش فرمودند: شیعیان ضعیف الایمان دوست دارند که من بر پلاس بنشینم و لباس خشن بپوشم، ولی زمانه اقتضا ندارد.[5]
با توجه به آنچه گفته شد، معلوم می شود یکی از متغیرهای مهمی که اسلام در نوع پوشش و آرایش مسلمانان در نظر گرفته، مقتضیات زمان است و نوع پوشش و آرایش افراد بر اساس عرف زمان قابل تغییر است چنان که امام صادق(ع) فرمودند: خیر لباس کل زمان لباس اهله؛[6] بهترین لباس هر زمان، لباس اهل آن زمان است.

. موقعیت خاص فردی
به طور طبیعی موقعیت های خاصی که افراد در آن قرار دارند در نوع پوشش و آرایش آنها تاثیر می گذارد، مثلا نوع پوشش کسی که در کنار همسر خود قرار دارد با زمانی که در اجتماع و بین نامحرمان است، تفاوت دارد. اسلام با لحاظ کردن این متغیر، راهنمایی­ های لازم را به مسلمانان ارائه کرده است که به سه نمونه اشاره می کنیم.

الف) موقعیت های زناشویی
آیات، روایات و سیره عملی معصومین(ع)گویای آن است که اسلام محدودیتی در نوع آرایش و پوشش زن و شوهر، هنگام قرار گرفتن در کنار یکدیگر قائل نشده، بلکه به آنها توصیه کرده که هنگام حضور در کنار یکدیگر از بهترین لباس و لوازم زینتی و آرایشی خود استفاده کنند؛ همانگونه که رسول خدا(ص) فرموده اند:
علیها أن تطیب بأطیب طیبها و تلبس أحسن ثیابها وتزین باحسن زینتها و تعرض نفسها علیه غدوه و عشیة؛[1] بر زن لازم است خود را خوشبو کند، بهترین لباس هایش را بپوشد، به بهترین وجه زینت کند و با چنین وضعی صبح و شب با شوهرش ملاقات کند.
از سوی دیگر، دین اسلام از زنان مؤمن می­خواهد در موقعیت­های اجتماعی و هنگام حضور در اجتماع و در میان نامحرمان، از به نمایش گذاشتن خود و زینت هایشان به شدت پرهیز کنند؛ خداوند متعال در این باره می فرماید:
« وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»[2]؛
و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را [از هر نامحرمی] فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند، مگر آنچه که طبعا از آن پیداست و باید روسری خود را بر سینه خویش [فرو] اندازند و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان و آشکار نسازند و پاهای خود را [به گونه ای به زمین نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می دارند، معلوم گردد. ای مؤمنان! همگی [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید، امید که رستگار شوید.
در سیره عملی معصومین (ع) نیز دیده می شود که آن بزرگواران، هنگام حضور در کنار همسرانشان از لباس هایی استفاده می کردند که آن را هنگام حضور در اجتماع استفاده نمی­کردند.
در روایتی نقل گردیده که یکی از یاران امام باقر (ع) بر ایشان وارد شد در حالی که آن حضرت روپوش سرخ تندی به تن داشتند. آن فرد با دیدن لباس تبسمی کرد. امام (ع) به ایشان فرمود: می دانم چرا خندیدی! از این لباس من خندیدی؟ ثقفیه، همسرم مرا به پوشیدن این مجبور کرد، و فرمودند: ما با این جامه نماز نمی خوانیم و شما نیز در لباس سرخگون نماز نگزارید.[3]

ب) موقعیت های شغلی و کاری
اقتضای کار و تلاش آن است که لباس مخصوص خود را داشته باشد، از همین رو هنگامی که از امام کاظم (ع) سوال شد: اگر انسان ده دست جامه داشته باشد اسراف است؟ فرمود: نه، بلکه برای حفظ جامه ها بهتر است، اسراف آن است که لباس بیرون را وقت کار بپوشی.[4]

ج) حضور در جمع دوستان
یکی از موقعیت های خاص که هر انسانی در زندگی خود بارها تجربه کرده و متناسب با آن، نوع پوشش و آرایش خود را تغییر می دهد، حضور در جمع دوستان و آشنایان است که در قالب دیدارهای خانوادگی و مهمانی ها و مجالس مختلف صورت می پذیرد. اسلام این موضوع را نیز لحاظ کرده و بر آن تأکید کرده است. پیامبر خدا(ص) فرمودند:.
إن الله یحب إذا خرج عبده المؤمن إلى أخیه أن یتهیأ له و أن یتجمّل؛[5]
خدا دوست دارد هنگامی که بنده مؤمنش به نزد برادر خود می رود، خود را مرتب و آراسته کند.
در روایت دیگری می خوانیم:
لیتزین أحدکم لأخیه المسلم إذا أتاه کما یتزین للغریب الذی یجب أن یراه فی أحسن هیئة؛
هر یک از شما، برای برادر مسلمانی که به دیدنتان می آید، باید خویش را بیاراید، چنان که برای بیگانه زینت می کند و دوست دارد او را به نیکوترین شکل ببیند.

منابع:
موسوی؛ سید حسن (1394)، مد و مدگرایی و جایگاه آن در سبک زندگی اسلامی، انتشارات بوستان کتاب، قم، چاپ اول.