حکمت (88) نهج البلاغه

دو امان الهی

«وَ حَكَى عَنْهُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْبَاقِرُ ع أَنَّهُ قَالَ كَانَ فِي الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِهِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِي رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِي فَالاسْتِغْفَارُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ‏»

[قال الرضي [رحمه الله تعالى‏] و هذا من محاسن الاستخراج و لطائف الاستنباط]

توضیح: از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که حضرت امیر­المؤمنین (علیه السلام) فرمود: خداوند در زمین دو عامل رهائی از عذاب الهی قرار داده است؛ یکی وجود گرامی نبی اکرم 3که بخاطر وجود آن حضرت که رحمت برای جهانیان بود «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِين‏»[1] خداوند مردم را مورد عذاب قرار نمی­داد و دیگری طلب بخشش از خداوند متعال که رحمت حق را فرو می­فرستد و باعث می­شود تا عذاب الهی نازل نشود. لذا فرمود:

در زمین دو امان برای عذاب خداوند بود یکی از آنان برداشته شد و دیگری نزد شماست امّا آن که برداشته شد نبی اکرم3 و امّا آن که باقی مانده است استغفار پس به آن چنگ زنید.

سپس برای بیان خویش به آیه­ی شریفه سی­وسه انفال استشهاد می­فرمایند: که خداوند آنها را عذاب نمی­کند در حالی که تو در میان آنها هستی و همین طور اگر آن­ها استغفار نمایند.

سرّش آن است که اساس آن­چه در این عالم واقع می­شود تربیت انسان است. پس هرگاه بنده­ای از غفلت خویش برگردد دیگر نیازی به عذاب کردن نیست گرچه بنده از این جهت هرگز طلبکار خداوند نیست، بلکه حتّی برگشت وی نیز به لطف و عنایت الهی است امّا خداوند متعال هدفش تربیت انسان است، پس وقتی بنده از غفلت خویش برگردد بدین معناست که تحت تربیت درست قرار گرفته است.

البتّه وجود عواملی که نشانه­ی رحمت الهی است می­تواند در برداشته شدن عذاب نقش تعیین­ کننده­ای داشته باشد که از جمله آن وجود مکرّم نبیّ اعظم 3 و همین طور طلب بخشش و مغفرت از خداوند متعال است و بوسیله ­ی این اسباب، رحمت عذاب الهی از انسان دور می­شود و هرگاه این عوامل نباشد ممکن است عذاب بر این امّت نیز نازل شود لذا هشدار می­دهد تا با از دست دادن یکی از این موهبت الهی یعنی نبیّ اکرم 3 از نعمت دیگر، یعنی استغفار و توبه غافل نباشید، زیرا نمی­توان به عملی که انجام می­شود دل خوش داشت، بلکه به فضل و رحمت الهی می­بایست بیش­تر امید بست.

بنابراین یکی از تعقیباتی که در نمازهای روزانه سفارش شده است که خوانده شود این دعای شریف است:

«اللَّهُمَّ إِنَّ مَغْفِرَتَكَ أَرْجَى مِنْ عَمَلِي» خداوندا به مغفرت و بخشش تو بیش از عمل خویش امیدوارم و در تعلیل این نکته آمده است:

 «وَ إِنَّ رَحْمَتَكَ أَوْسَعُ مِنْ ذَنْبِي» یعنی اگر فعلی گناه باشد به امری که موجب دوری از تو  می­شود نمی­توان اتّکا نمود و اگر عمل خیر باشد هر آینه با گناه نابود شدنی است لذا می­فرماید:  به درستی­که رحمت تو وسیع­تر از گناه من است، سرّش آن است که همان گونه که عمل خوب، عمل بد را از بین می­برد، «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات‏»[2] عمل بد نیز عمل خوب را نابود می­سازد « فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُم‏»[3] امّا مغفرت و بخشش الهی این گونه نیست که به وسیله­ی چیزی نابود گردد.

سپس می­گوید: «اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ ذَنْبِي عِنْدَكَ عَظِيماً فَعَفْوُكَ أَعْظَمُ مِنْ ذَنْبِي» این بخش در حقیقت گریزی است برای طلب عفو از خداوند متعال به این­که خداوندا اگر گناه من نزد تو بزرگ باشد - علّت بزرگی گناه آن است که موجب تجری بر مولاست این­که بنده از نعمت الهی استفاده نماید و بر او جرأت پیدا کند امر بزرگی است - پس عفو تو بزرگ­تر از گناه من است، یعنی اگر در محضر ذات الهی ایستاده­ایم نه از آن جهت است که به عمل خویش وابسته­ایم، بلکه امید به عفو الهی داریم و سرّ آن­که عفو الهی بزرگ­تر است این است که عمل هر کس به اندازه سعه­ی وجودی است وقتی خداوند متعال سرمد و غیرمتناهی است پس رحمت الهی از همه هستی بزرگ­تر است چون بر کلّ هستی احاطه دارد.

از این رو می­گوید: «اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ أَكُنْ أَهْلًا أَنْ أَبْلُغَ رَحْمَتَكَ فَرَحْمَتُكَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنِي وَ تَسَعَنِي لِأَنَّهَا وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ءٍ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِين‏»[4] خداوندا اگر من لایق نیل به رحمت تو نیستم زیرا گناهان مرا از رحمتت دور کرد رحمت تو چون بر هستی گسترده است می­تواند مرا در بر بگیرد، یعنی اگر سیر قرب فرائض برای سالک مقدور نیست قرب نوافل و در دایرۀ  سعه­ی رحمت الهی قرار گرفتن میسور خواهد بود.

اگر بنده با این نگاه به اعمال خویش توجه کند هرگز دچار ریا و سُمعه نخواهد شد؛ زیرا می­داند عمل نیک ممکن است با گناهی نابود شود، پس هرگز تکیه­گاه خوبی نیست، بلکه آن­چه می­تواند تکیه­گاه مستحکمی باشد همان رحمت واسعه­ی الهی است که بر همه­ی هستی احاطه دارد و اساساً رحمت الهی سابق و مقدّم بر غضب  ذات احدیت است « يَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه‏ »[5] پس باید به رحمت و لطف الهی پناه برد.

الأنبياء: 107. [1]
. هود : 114[2]
. محمد (ص) : 9[3]
. مفاتیح، ص 15.[4]
. مفاتیح الجنان، دعای جوشن کبیر،  ص89 .[5]

نویسنده: علی گلایری

حکمت (15) نهج البلاغه
روش برخورد با گرفتار
« وَ قَالَ ع‏ مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَب‏»

مرحوم شیخ مفید در کتاب « الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة » از أَبُو مِخْنَفٍ لُوطُ بْنُ يَحْيَى الْأَزْدِيُّ در کتابی که درباره « حَرْب الْبَصْرَةِ » تألیف کرده است نقل می­کند زمانی که حضرت قصد کرد به سوی بصره حرکت کند به او خبر رسید «سَعْدِ بْنِ أَبِي وَقَّاصٍ » و «ابْنِ مَسْلَمَةَ» و « أُسَامَةَ بْنِ زَيْدٍ» و «ابْنِ عُمَرَ» رغبتی به همراهی با حضرت ندارند، حضرت دستور داد آنها را حاضر کردند فرمود: شنیدم میل ندارید با من به جنگ بیایید من شما را مجبور نمی­کنم مگر با من بیعت نکردید؟ گفتند: چرا، فرمود: چرا تثاقل می­کنید و نمی آیید؟

سعد گفت: می­ترسم در این جنگ مؤمنی را بکشم اگر جایی باشد که مؤمن وکافر را بشناسم با تو به جنگ می­آیم.

اسامه گفت: تو عزیزترین فرد نزد من هستی ولی من عهد کردم شمشیر به روی کسی که « لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ » می­گوید نکشم.

عبدالله بن عمر گفت: من راه حق را در این جنگ نمی شناسم مرا معاف بدار.

حضرت به آنان فرمود: «‏ مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَب » هر دچار فتنه و بلا سرزنش نمی­شود. آنگاه فرمود: آیا بر بیعت با من هستید؟ گفتند بله، حضرت فرمود: برگردید خداوند بجای شما مرا یاری خواهد نمود.[1]

 می­گویم بی بصیرتی تا بدانجا پیش می­رود که نمی شود بین معاویه و امیرالمؤمنینp  فرق گذاشت اگر حضرت را قبول نداشتند چرا با او بیعت کردند و بیعت کردن به  معنای بر حق بودن آن حضرت بود و اگر قبول داشتند چرا آن حضرت را یاری ننمودند.

غرض حضرت از این سخن آن است که اگر کسی که فریب خورده است بخاطر سوء تدبیر خویش بوده و عقل خویش را بکار نبرده است چنین کسی مستحق مؤاخذه هست اما اگر بخاطر کمی فهم و نفهمیدن درست دین کاری را انجام داد و به گمانش کار درستی است نباید مانند دیگران با وی برخورد کرد.

. محمد بن محمد، مفيد،الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة، ، كنگره شيخ مفيد، ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1413ق، ص95.[1]

نویسنده: علی گلایری

ظرفی که مقدار بیشتر را بتواند نگهدارد

چرا لقب امام علی(ع) امیرالمومنین نامیده شد؟

امیرالمؤمنین به معنای لغوی آن؛ یعنی امیر و فرمانده و رهبر مسلمانان.[۱]

مطابق همین معنای لغوی به پیامبر اسلام(ص) می‏توان امیرمؤمنان؛ یعنی رهبر و فرمانده مسلمانان اطلاق نمود.

به خلفای راشدین و خلفای اموی و عباسی و یا همه كسانی كه توسط شورا و اصحاب اهل حل و عقد انتخاب شده ‏اند، اطلاق می‏گردد.[۲] بر همین اساس است كه خلفای اسلامی خود را امیرمؤمنان می‏خواندند.

اما این كه در روایات عنوان امیرالمؤمنین از القاب خاص علی(ع) شمرده شده است،[۳] امیرمؤمنان در این روایات معنای ویژه ‏ای دارد كه آن معنا متضمن خلافت بلافصل است؛ با توجه به این معنا تنها شامل امام علی(ع) می‏شود، چون جز او كسی لایق این مقام نیست.

در برخی از روایات بیان شده كه حتی در زمان پیامبر(ص)، نیز توسط پیامبر(ص) از حضرت علی(ع) به امیرمؤمنان یاد شده است.[۴]

به همین خاطر، این لقب برای دیگران و حتی امامان معصوم(ع) اطلاق نشده است.

شخصی از امام صادق(ع) پرسید: آیا روا است كه به امام زمان(ع) به عنوان “سلام بر تو، ای امیرمؤمنان” سلام یاد كرد؟ امام فرمود: نه، زیرا خداوند تنها علی(ع) را به این لقب نامیده است. نه قبل او كسی به این لقب نامیده شده و نه پس از او. آن شخص پرسید: پس چگونه بر قائم آل محمد (ع) می‏بایست سلام كرد؟ فرمود: می‏گویید: السلام علیك یا بقیة الله".[۵]

اختصاص لقب امیرالمؤمنین به امام علی(ع) تنها با معنای متضمن خلافت بلافصل قابل توجیه است؛ یعنی بعد از پیامبر(ص) باید او امیر و حاكم مسلمانان بوده و مردم باید به این مهم آشنا شوند. شاید بر همین اساس باشد كه پیامبر(ص) فرمود: “اگر مردم می‏دانستند در چه زمانی علی(ع) به این لقب ملقب گردید، هرگز منكر فضایل او نمی‏شدند، زیرا علی در زمانی كه آدم بین روح و جسد بود، ملقب به این لقب شد؛ زمانی كه خداوند فرمود: آیا من پروردگار شما نبودم؟ گفتند: بلی. فرمود: من پروردگار شمایم و محمد پیامبر شما است و علی امیر شما است".[۶]

اما این كه به پیامبر اسلام(ص) امیرمؤمنان گفته نمی‏شد، بدان جهت بود كه عنوان “امیرالمؤمنین” به معنای خلیفه بلافصل و جانشین آن حضرت است.
طبیعی است كه به خود حضرت، امیرمؤمنان گفته نشود.

[۱]. دایرةالمعارف تشیع، ج‏۲، ص ۵۲۲.
[۲]. همان، ص ۵۲۲ - ۵۲۳.
[۳]. معارف و معاریف، ج‏۲، ص ۴۴۸؛ دایرةالمعارف تشیع، ج‏۲، ص ۵۲۲.
[۴]. بحارالانوار، ج‏۳۵، ص ۳۷، ارشاد مفید، ص ۴۲.
[۵]. كافی، ج‏۱، ص ۴۱۱؛ بحارالانوار، ج‏۲۴، ص ۲۱۱؛ مظهر ولایت، ص ۴۱.
[۶]. ینابیع الموده، ۲، ص ۶۳؛ بحارالانوار، ج‏۹،ص ۲۵۶؛ مظهر ولایت، ص ۴۰.

شهر سوال

http://www.askdin.com